Λαζαρέττα (Λοιμοκαθαρτήριο)
Το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο είχε κτιστεί αμέσως μετά την ίδρυση της νέας πόλης στη θέση που σήμερα βρίσκεται το Νεώριο από τον Λάμπρο Ζαβό, αλλά επειδή δεν επαρκούσε για τις αυξημένες ανάγκες της γοργά αναπτυσσόμενης Ερμούπολης αποφασίστηκε από τους Βαυαρούς Αντιβασιλείς να κατασκευαστεί καινούριο. Η υλοποίηση ανατέθηκε στον Ι. Ερλάχερ, ο οποίος εκπόνησε τα σχέδια για το νέο λοιμοκαθαρτήριο, αλλά για διάφορους λόγους το έργο δεν υλοποιήθηκε. Καινούρια απόφαση το 1837 έδωσε εντολή για νέα σχέδια που αυτή τη φορά έγιναν από τον Βάιλερ και που οδήγησε στην κατασκευή του νέου λοιμοκαθαρτηρίου στη θέση «Πηδάλι», με δημόσια δαπάνη το 1839-1841 και υπό την επίβλεψη του Λάμπρου Ζαβού.
Το όλο συγκρότημα ήταν επιβλητικό και περιέκλειε μια ορθογώνια αυλή, της οποίας η είσοδος ήταν στην νότια πλευρά, όπου και διασώζεται η μαρμάρινη πλάκα από την τελετή της θεμελίωσης του κτιρίου. Στις τρεις πλευρές υπήρχαν 32 διαμερίσματα για τις ανάγκες των ταξιδιωτών, με ξεχωριστή είσοδο από τα βόρεια, ενώ στην τέταρτη (δυτική) πλευρά λειτουργούσαν τα μαγειρεία και τα γραφεία που κάλυπταν τις διοικητικές ανάγκες. Η συμμετρική κυρία όψη του κτιρίου που έβλεπε στην θάλασσα ήταν μονώροφη και στα άκρα διώροφη. Η βάση της είναι από αργολιθοδομή και η τοιχοδομία από ορθογωνισμένες πέτρες. Υπάρχουν ανοίγματα με τόξα που πλαισιώνονται από μαρμάρινα πλαίσια και κόκκινα τούβλα στο επάνω μέρος, καθώς και άλλα διακοσμητικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Η εσωτερική όψη της κύριας πλευράς χαρακτηρίζεται από τα δίτοξα ανοίγματα με κόκκινα τούβλα σε πεσσούς από πωρόλιθο για τις εισόδους στα δωμάτια. Τα 32 διαμερίσματα είχαν ξεχωριστή κουζίνα, δικό τους αποχωρητήριο και τζάκι. Οι περισσότεροι ταξιδιώτες έρχονταν από την Μικρά Ασία, την Ευρωπαϊκή Τουρκία και την Αίγυπτο και υποχρεωτικά έμεναν εδώ το λιγότερο επτά ημέρες.
Αργότερα, περί τα μέσα του 19ου αιώνα η πρακτική του λοιμοκαθαρτηρίου εγκαταλείφθηκε και έτσι το κτίριο σιγά-σιγά ερημώθηκε. Μετά τα τέλη του 19ου αιώνα το κτίριο χρησιμοποιήθηκε και πάλι, αυτή τη φορά ως φυλακή, χρήση που παρέμεινε ως τα μεταπολεμικά χρόνια. Επίσης το 1908 στεγάστηκε εδώ και το «Άσυλον Φρενοβλαβών», το οποίο ίδρυσε η «Φιλάνθρωπος Επιτροπή Ερμουπόλεως».
Το όλο συγκρότημα ήταν επιβλητικό και περιέκλειε μια ορθογώνια αυλή, της οποίας η είσοδος ήταν στην νότια πλευρά, όπου και διασώζεται η μαρμάρινη πλάκα από την τελετή της θεμελίωσης του κτιρίου. Στις τρεις πλευρές υπήρχαν 32 διαμερίσματα για τις ανάγκες των ταξιδιωτών, με ξεχωριστή είσοδο από τα βόρεια, ενώ στην τέταρτη (δυτική) πλευρά λειτουργούσαν τα μαγειρεία και τα γραφεία που κάλυπταν τις διοικητικές ανάγκες. Η συμμετρική κυρία όψη του κτιρίου που έβλεπε στην θάλασσα ήταν μονώροφη και στα άκρα διώροφη. Η βάση της είναι από αργολιθοδομή και η τοιχοδομία από ορθογωνισμένες πέτρες. Υπάρχουν ανοίγματα με τόξα που πλαισιώνονται από μαρμάρινα πλαίσια και κόκκινα τούβλα στο επάνω μέρος, καθώς και άλλα διακοσμητικά αρχιτεκτονικά στοιχεία. Η εσωτερική όψη της κύριας πλευράς χαρακτηρίζεται από τα δίτοξα ανοίγματα με κόκκινα τούβλα σε πεσσούς από πωρόλιθο για τις εισόδους στα δωμάτια. Τα 32 διαμερίσματα είχαν ξεχωριστή κουζίνα, δικό τους αποχωρητήριο και τζάκι. Οι περισσότεροι ταξιδιώτες έρχονταν από την Μικρά Ασία, την Ευρωπαϊκή Τουρκία και την Αίγυπτο και υποχρεωτικά έμεναν εδώ το λιγότερο επτά ημέρες.
Αργότερα, περί τα μέσα του 19ου αιώνα η πρακτική του λοιμοκαθαρτηρίου εγκαταλείφθηκε και έτσι το κτίριο σιγά-σιγά ερημώθηκε. Μετά τα τέλη του 19ου αιώνα το κτίριο χρησιμοποιήθηκε και πάλι, αυτή τη φορά ως φυλακή, χρήση που παρέμεινε ως τα μεταπολεμικά χρόνια. Επίσης το 1908 στεγάστηκε εδώ και το «Άσυλον Φρενοβλαβών», το οποίο ίδρυσε η «Φιλάνθρωπος Επιτροπή Ερμουπόλεως».
Μετά τον εμφύλιο πόλεμο οι φυλακές «φιλοξενούσαν» πολλές φορές πολιτικούς κρατουμένους πριν οδηγηθούν στην Γυάρο, οπότε οι «αυξημένες» ανάγκες προκάλεσαν την αλλοίωση της αυλής, καταστρέφοντας και ένα τμήμα του αρχικού κτιρίου, γεγονός που συμπλήρωσε τις καταστροφές που είχε φέρει όλα τα προηγούμενα χρόνια η εγκατάλειψη και η συνακόλουθη αφαίρεση υλικών. Ένα διώροφο κτίριο που βρίσκεται κοντά στην παραλία, κάτω από το λοιμοκαθαρτήριο, κτίστηκε την ίδια εποχή και χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη. Αργότερα το χρησιμοποίησε η γνωστή φίρμα « Eastern » και έμεινε στην ιστορία του τόπου γνωστό με το όνομα «Τηλεγραφείο».
Σήμερα το συγκρότημα ανήκει στον Δήμο Ερμούπολης, που το προορίζει μετά από μια σχεδιαζόμενη ανακαίνιση για τη εγκατάσταση διαφόρων λειτουργιών, με πιθανότερο το Καζίνο.
Δ. Βικέλας, Η ζωή μου (εκδ. ΠΕΛΕΚΑΝΟΣ 2009), σελ. 90
<< Κάθαρσις πάλιν εις τή Σύραν! Αλλ' η φυλάκισίς μας εις το Ελληνικόν λοιμοκαθαρτήριον διήρκεσεν επτά μόνον ημέρας, αντί των δεκατεσσάρων της Οδυσσού, η δέ εφαρμογή των απολυμαντικώ μέτρων δέν είχε τήν Ρωσσικήν αυστηρότητα. Η θέα εκ των παραθύρων της φυλακής μας προς τήν θάλασσαν καί πρός τήν απέναντι Ερμούπολιν, καί οι επί των βράχω περίπατοι, υπό τήν επιτήρησιν της ποινής η οποία μας επιβάλλετο ένεκα της προελεύσεως εκ υπόπτου Τουρκίας. >>
Ε.Ροϊδης,Συριανά Διηγήματα(εκδ.Σύγχρονη Εποχή 2010)Διηγημα: Το παράπονο του νεκροθάπτου, Σελ.95
<<Επέρασαν άλλες δέκα πέντε μέρες χωρίς τίποτις να γίνη. Τα λίγα μου χρήματα ετελείωσανκαί είχα και χρέος εις το ξενοδοχείον. Η μεγαλείτερη όμως σκάση μου ήταν όταν έβλεπα εις τες εφημερίδες, πως οι άλλοι Συριανοί κομματάρχες είχαν όλοι διορισθή άλλος αστυνόμος, άλλος εισπράκτορας, άλλος ζυγιστής εις το τελωνείο και ο μασκαράς που έδειρα, τροφοδότης εις το Λαζαρέτο. Μόνον η δική μου σειρά δεν ημπορούσε να έλθη.>>
Ρίτα Μπούμη-Παπά, Η Χρυσώ(εκδ.Σύγχρονη Εποχή 2007) σελ.113
"...Ο άλλος βραχίονας του ορμού που είχε απλωθεί το εργοτάξιο του ταρσανά απόληγε στα Λαζαρέτα.Απ'αυτό το σημείο μπορείς και σήμερα ν'αποθαυμάσεις το πανόραμα της Ερμούπολης, της νεράιδας όλων των Κυκλαδικών πόλεων.Έβλεπες ένα κάτασπρο γλάρο με μυθικές διαστάσεις, να'χει απλώσει τις δύο φτερούγες του στην πιο λουλακιά θάλασσα του Αιγαίου και να ξεκουράζεται.Τις δύο φτερούγες του πουλιού τις σχημάτιζαν χιλιάδες μαρμαρόχτιστα σπίτια σκαρφαλωμένα το ένα πάνω στ'άλλο, μέχρι τις κορυφές των δυο λόφων της πόλης."
η Χρυσώ, Ρίτα Μπούμη-Παπά, εκδ.:Νέα Εποχή, σελ.:114
"Το ένα ήταν το Λοιμοκαθαρτήριο, μια υγειονομική μονάδα που έλεγχε τα καράβια, σαν φτάνανε από το εξωτερικό. Τα καράβια σταματούσαν κι αν ήτανε φερμένα από λιμάνια μεσανατολίτικα αφρικάνικα, ο έλεγχος κρατούσε πολύ ώρα και αν τύχαινε να 'χει μέσα άρρωστο με ύποπτη κολλητική θανατηφόρα αρρώστια (χολέρα, πανούκλα, λέπρα, ευλογιά, εξανθηματικό τύφο και άλλες τέτοιες φοβερές ασθένειες) το πλοίο ύψωνε στο μεσιανό κατάρτι μια κίτρινη σημαία, που την ελέγαν <<καραντίνα>>. Μπαίναν γιατροί, ξετάζανε τον άρρωστο, και είτε ήταν Έλληνας είτε ξένος, τον μεταφέρανε στο ειδικό αυτό νοσοκομείο για θεραπεία ή για θάνατο. Εκεί απομόνωναν τους μολυσμένους για να εμποδίσουν τις φοβερές αρρώστιες να μεταδοθούνε στην πόλη. Κι αφού οι ειδικές υπηρεσίες απολυμαίνανε με φάρμακα όλο το σκάφος, τότε το καράβι έμπαινε λεύθερο στο λιμάνι για να φορτώσει ή να ξεφορτώσει."
